In de hoofdlijnen van zijn literaire reportage onderneemt hij een wetenschappelijke tijdreis naar de oorsprongen van de mensheid. Centraal staat de fossiele oermens die in 2003 in Flores werd gevonden. Wat is de status hiervan, was hij de beroemde missing link tussen dier en mens? En wat ontdekten de beoefenaars van de wetenschap van de paleoantropologie in hun zoektocht naar onze verre voorouders over de verschillen en overeenkomsten tussen mens en dier?

Het spannende van de reizen die Westerman maakt, is dat de lezer indirect en onvermoed veel antwoorden krijgt. Het bezoek aan een Limburgs klooster van de Nederlandse pater die op Flores opgravingen deed, geeft verrassende psychologische inzichten in onze menselijke eigenaardigheden. Dat geldt ook voor de beschrijving van de stammenoorlogen die niet zozeer tussen de oermensen als wel tussen de paleoantropologen, hun ontdekkers, plaatsvinden.

En wanneer Westerman in het Belgische Maasdal op zoek gaat naar de neanderthaler, komt hij terecht in verhalen over industriële vervuiling die daar niet alleen de natuur, maar ook mensen doodde. Het meest aangrijpend vond ik het bezoek van Westerman en zijn dochter aan Flores. Er zijn daar niet alleen botten van oermensen te vinden, er liggen ook duizenden slachtoffers begraven van de moordpartijen op communisten die in Indonesië in 1965 en 1966 plaatsvonden. Over hun graven wordt niet gepraat, de moordpartij krijgt nog steeds geen aandacht.

Ja: ook de wetenschappelijke vragen over de Floresmens worden beantwoord. Maar de omzwervingen van Westerman gaan uiteindelijk vooral over de vraag wie wij mensen zijn.

****

Querido; 282 pagina's; €20,- .

Verberg tekst

In 2003 ontdekten onderzoekers op het Indonesische eiland Flores de restanten van een uitgestorven mensensoort. Opzienbarend omdat de skeletresten van deze kleine mensensoort niet konden worden ingepast in de stamboom van de menselijke ontwikkeling. Deze ontdekking vormt de rode draad in het boek. De auteur wil ons doen nadenken over wat ons tot mens maakt. Dit doet hij op een laagdrempelige manier, in reportagevorm met een mengeling van dialogen met zijn studenten aan de Universiteit van Leiden, persoonlijke ervaringen en beschrijvingen van wetenschappelijke feiten en onderzoekingen. Tegelijk belicht hij op deze wijze de paleoantropologie (het wetenschappelijk vakgebied dat uitgestorven mensachtigen bestudeert), stelt vragen en filosofeert, om tot de conclusie te komen dat er weinig coherent materiaal is en veel verdichtsel. Theorieën gaan een tijd mee en na iedere nieuwe ontdekking komt er een andere hypothese over de oorsprong van de mens. Geïllustreerd met enkele zwart-witkaarten en een paar verduidelijkende schema’s. Achterin bronvermelding. Verberg tekst

Het was 'de meest verbazingwekkende ontdekking van het decennium in welke wetenschap dan ook'. Zo beschreef het gerenommeerde tijdschrift Science in 2004 de vondst van een fossiel uit de oertijd. In een grot op het Indonesische eiland Flores was het geraamte gevonden van een volwassen vrouw. Ze was volgroeid, maar amper een meter lang. Haar schedel even groot als een kokosnoot. De 18.000 jaar oude homo floresiensis was een nieuwe loot aan de stamboom van de mensheid.

Maar op welke tak moeten we haar plaatsen? Is de Floresmens de missing link die bewijst dat onze voorouders apen waren? Was het een verdwergde homo erectus? Het wordt nog mooier als we de fossielen in ogenschouw nemen die pal naast het opgegraven skelet lagen: ratten zo groot als honden, een ooievaar van 1.80 meter. Wat doet dit met ons mensbeeld?

'Afwijking vs. Norm'. Die woorden schreef Frank Westerman in het najaar van 2016 op het bord tijdens een van zijn eerste colleges als gastdocent van de Universiteit Leiden. Wat is normaal? Wie bepaalt dat? Op basis waarvan? Wat onderscheidt ons van het dier? Waarom zien wij onszelf als de maat der dingen? Het waren die vragen die hij zijn toehoorders keer op keer voorhield. 'Wij, de mens' is het verslag van dat speurwerk.

Met zijn studenten gaat de auteur op reportage naar Steyl. Vanuit dit Limburgse kloosterdorp werd Theodor Verhoeven eind jaren veertig als missionaris naar Flores gezonden. Deze geestelijke was niet alleen op het hogere gericht, maar hield zich eveneens bezig met het verborgene ondergronds. Hij was het die de overblijfselen van de reusachtige ratachtigen uitgroef. En als de spade van de amateurarcheoloog iets dieper de grond was ingegaan, had hij nu bekendgestaan als de ontdekker van de Floresmens.

Een andere keer zit Westerman met zijn pupillen aan tafel met bewonderaars van Eugène Dubois, een excentrieke arts en paleontoloog die een halve eeuw vóór Verhoeven op Midden-Java stuitte op botten van wat hij een aapmens noemde - een opgraving waarmee hij zo verguld was, dat toen zijn gezin tijdens de terugreis naar Nederland op volle zee in een storm belandde, hij meer oog had voor het redden van het oude schedeldak dan voor vrouw en kinderen.

Westerman gaat zelf ook op fossielenjacht, zowel aan boord van het stalen bakbeest de HAM316, dat twaalf mijl uit de Engelse kust de zandbodem opzuigt en afzet op de eroderende kust van Lincolnshire (geen resultaat), als op de Tweede Maasvlakte (waar hij de 40.000 tot 100.000 jaar oude kies van een uitgestorven steppepaard uit de bodem haalt).

Vanzelfsprekend reist hij in de voetsporen van Verhoeven en Dubois naar Indonesië. Verwacht geen reisjournaal dat van a naar b leidt. 'Wij, de mens' is geen monografie die voor altijd helderheid geeft over de evolutie van de mens. Wanneer je het boek probeert te lezen als een paleoantropologisch handboek, dan kan het niet anders of de leeservaring eindigt wat in mineur.

Het heeft er de schijn van dat Westerman daarover zelf wat ontstemd was, wanneer hij aan het eind opmerkt dat hij zijn bekomst heeft van de stelligheid van schedelexegeten die hun theorieën steeds weer moeten aanpassen als er ergens een nieuw botfragment is aangetroffen. Of zoals hij een van de hooggeleerden citeert: "We graven, we vinden en we trekken uit te weinig materiaal te veel conclusies."

Toch is 'Wij, de mens' meer dan geslaagd. Allereerst omdat het moeilijk kiezen is uit het grote aantal prachtige zinnebeelden die Westerman uit zijn mouw schudt - driebladige windmolens roeren in de opkomende mist en vermengen de zilte zeelucht met de fabriekswalmen uit de havens.

Al even vernuftig laat hij zijn studenten in vrijwel ieder hoofdstuk terugkeren, voert hij hen op om te laten zien hoe een verhaal tot stand komt, hoe het werkt, het schrijven van een reportage, en dat geen wetenschap daar tegenop kan. Waar de darwinisten het volgens hem laten afweten, zoekt de schrijver het zelf wel uit. Westerman verweeft door het hele boek scherpe observaties over wat de mens tot mens zou kunnen maken. Zou kunnen, want we moeten blijven zoeken naar de humane essentie. Zoekend schrijven over wezensvragen zonder vastomlijnde antwoorden, misschien zit juist daar wel de kern van het menszijn.

Querido Fosfor; 282 blz. € 20,-.

oordeel

Zoekend schrijven, wie kan dat beter dan Westerman?

Verberg tekst